Đánh giá tác động của khoa học và công nghệ đến chỉ số TFP: Cơ sở cho chính sách phát triển bền vững

Sở Khoa học và Công nghệ TP.HCM vừa tổ chức Hội đồng tư vấn nghiệm thu đề tài “Đánh giá các chỉ tiêu khoa học và công nghệ tác động vào chỉ số TFP của tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu và đề xuất các giải pháp”. Nghiên cứu được xem là cơ sở khoa học quan trọng, góp phần hoạch định chính sách phát triển kinh tế - xã hội và nâng cao năng lực cạnh tranh trong giai đoạn mới.

Quang cảnh buổi nghiệm thu.

Đề tài do PGS.TS. Nguyễn Ngọc Vinh (Viện Nghiên cứu và Tư vấn phát triển vùng, thuộc Trường Đại học Kinh tế TP.HCM) làm chủ nhiệm, được triển khai trong 18 tháng với sự phối hợp của nhiều đơn vị nghiên cứu liên quan.

Trong bối cảnh tăng trưởng kinh tế phụ thuộc ngày càng nhiều vào năng suất các yếu tố tổng hợp (TFP – Total Factor Productivity), việc đánh giá tác động của khoa học, công nghệ (KH&CN) và đổi mới sáng tạo (ĐMST) đối với TFP có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Với Bà Rịa - Vũng Tàu – một địa phương có thế mạnh về công nghiệp chế biến, dầu khí, logistics và dịch vụ cảng biển – nghiên cứu này được coi là cơ sở khoa học để hoạch định chính sách phát triển bền vững.

ThS. Đặng Hoàng Minh Quân, đại diện nhóm nghiên cứu, nhấn mạnh mục tiêu trọng tâm của đề tài là phân tích toàn diện thực trạng các chỉ tiêu khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo trên địa bàn; đánh giá mức độ đóng góp của TFP vào tăng trưởng kinh tế giai đoạn 2015–2024, từ đó xây dựng hệ thống giải pháp khả thi nhằm nâng cao chỉ số này trong thời gian tới. 

ThS. Đặng Hoàng Minh Quân – đại diện nhóm nghiên cứu báo cáo kết quả đề tài tại buổi nghiệm thu.   

Đề tài vận dụng khung lý thuyết tăng trưởng nội sinh, lý thuyết thương mại và thể chế, kết hợp với các quy định pháp lý như Thông tư số 03/2018/TT-BKHCN và Nghị định số 97/2016/NĐ-CP về hệ thống chỉ tiêu thống kê quốc gia. Nhóm tác giả đồng thời khai thác dữ liệu từ niên giám thống kê, báo cáo GRDP và khảo sát 1.259 doanh nghiệp thuộc ba khu vực kinh tế trong giai đoạn 2015–2023, kết hợp sử dụng các công cụ hạch toán tăng trưởng, DEA, phân tích tương quan và mô hình mạng thần kinh nhân tạo (ANN).

Việc áp dụng đồng thời nhiều phương pháp cho phép kết quả nghiên cứu có độ tin cậy cao, phản ánh đúng thực trạng và dự báo xu hướng tác động của KH&CN đến TFP trong giai đoạn tới.

Nghiên cứu cho thấy đến năm 2024, địa bàn có 27 tổ chức KH&CN, trong đó khu vực ngoài nhà nước chiếm hơn một nửa. Tỷ lệ lao động qua đào tạo đạt 30,1%, tuy đã tăng nhưng vẫn chưa đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa. Tổng chi xã hội cho KH&CN năm 2023 đạt 1.664 tỷ đồng, tương đương 0,76% GRDP, song phần lớn doanh nghiệp chưa có bộ phận R&D chuyên trách, nhân lực chất lượng cao còn thiếu.

Về sở hữu trí tuệ, địa bàn ghi nhận 319 đơn đăng ký và 180 văn bằng bảo hộ trong năm 2024, nhưng số sáng chế được công nhận còn hạn chế. Hoạt động đổi mới sáng tạo ghi dấu khi chỉ số PII năm 2024 vươn lên hạng 4/63 tỉnh, tăng ba bậc so với năm trước. Tuy nhiên, nghiên cứu cũng chỉ ra những hạn chế: tỷ lệ doanh nghiệp đầu tư cho R&D còn thấp, thương mại hóa kết quả nghiên cứu chưa cao, thiếu đội ngũ chuyên gia đầu ngành, trong khi liên kết doanh nghiệp với viện, trường còn mờ nhạt. Hoạt động đổi mới sáng tạo mới được khoảng 34% doanh nghiệp triển khai, số đơn vị thực hiện chuyển giao công nghệ chỉ chiếm hơn 7%. 

Trong giai đoạn 2016–2020, TFP đóng góp khoảng 44,41% vào tăng trưởng GRDP, tăng lên 49,64% giai đoạn 2021–2025, tiệm cận mục tiêu quốc gia và gần đạt chỉ tiêu của địa phương là 56% vào năm 2030. Với kịch bản tăng trưởng GRDP hơn 10%/năm giai đoạn 2026–2030, TFP được dự báo có thể chiếm tới 60%.

Đóng góp chủ yếu đến từ khu vực công nghiệp chế biến, chế tạo và dịch vụ, chiếm khoảng 73% giá trị gia tăng toàn địa bàn. Ngược lại, nông nghiệp vẫn phụ thuộc nhiều vào vốn và lao động, ít chịu tác động từ KH&CN.

PGS.TS. Nguyễn Ngọc Vinh (Viện Nghiên cứu và Tư vấn phát triển vùng, thuộc Trường Đại học Kinh tế TP.HCM) phát biểu tại buổi nghiệm thu.  

Ở cấp độ doanh nghiệp, phân tích ANN cho thấy các yếu tố tác động mạnh nhất đến TFP gồm tỷ lệ chi cho R&D trên doanh thu, tỷ lệ lao động có trình độ cao, tỷ lệ lao động nghiên cứu trực tiếp và tuổi đời doanh nghiệp. Các yếu tố trung bình liên quan đến chuyển đổi số và đổi mới tổng hợp, trong khi sở hữu trí tuệ và hệ thống quản lý có ảnh hưởng thấp. 

Dù đã đạt kết quả tích cực, nghiên cứu cũng chỉ ra những hạn chế lớn: nguồn nhân lực KH&CN chất lượng cao còn thiếu; hoạt động R&D chưa được doanh nghiệp chú trọng; hợp tác quốc tế và liên kết viện–trường còn yếu; ứng dụng kết quả nghiên cứu chưa lan tỏa rộng; và thị trường KH&CN còn non trẻ. Đây là những “điểm nghẽn” lớn cần tháo gỡ để nâng cao TFP trong giai đoạn tới.

Trên cơ sở phân tích, nhóm nghiên cứu kiến nghị một loạt giải pháp nhằm tạo đột phá: đổi mới cơ chế tài chính và hình thành quỹ đổi mới sáng tạo cấp tỉnh; thành lập trung tâm R&D vùng tại Bà Rịa - Vũng Tàu; phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp số hóa; xây dựng thị trường dữ liệu địa phương; trọng dụng và thu hút nhân lực chất lượng cao; thúc đẩy hợp tác quốc tế; đẩy mạnh bảo hộ và thương mại hóa sở hữu trí tuệ.

Đặc biệt, nhóm nghiên cứu đề xuất xây dựng “Bộ chỉ số theo dõi TFP và ĐMST cấp ngành” với các tiêu chí cụ thể, cùng cơ chế kiểm tra, đánh giá định kỳ hai năm/lần để bảo đảm chính sách đi vào thực chất.

Trong phần góp ý, các ý kiến của Hội đồng phản biện cho rằng nhóm nghiên cứu đã có sự chuẩn bị nghiêm túc, hệ thống dữ liệu tương đối phong phú, cách tiếp cận khoa học và phương pháp phân tích đa dạng, tạo nền tảng cho những kết luận có cơ sở. Tuy vậy, Hội đồng cũng chỉ rõ một số điểm cần được bổ sung và hoàn thiện, đặc biệt là việc làm rõ hơn mối quan hệ giữa các chỉ tiêu khoa học - công nghệ với sự biến động của TFP, cũng như cách thức phản ánh đóng góp của đổi mới sáng tạo trong bối cảnh đặc thù của Bà Rịa - Vũng Tàu. 

Hội đồng phản biện đưa ra nhiều góp ý nhằm hoàn thiện hơn giá trị khoa học và thực tiễn của đề tài.

Bên cạnh đó, một số đại biểu nhấn mạnh sự cần thiết phải tăng cường tính thực tiễn của các giải pháp, bảo đảm khả năng ứng dụng vào hoạch định chính sách và hỗ trợ doanh nghiệp địa phương. Những ý kiến này góp phần hoàn thiện hơn giá trị khoa học và tính ứng dụng của đề tài, đồng thời tạo cơ sở quan trọng cho việc triển khai trong thực tiễn phát triển kinh tế - xã hội của địa phương, nhất là trong bối cảnh sáp nhập với TP.HCM và Bình Dương, trở thành đô thị đặc biệt của cả nước.

Với tinh thần cầu thị, đại diện đơn vị chủ trì nghiên cứu cam kết sẽ rà soát, điều chỉnh, bổ sung dữ liệu cần thiết, làm rõ hơn mối quan hệ giữa chỉ tiêu khoa học - công nghệ với biến động TFP, đồng thời chỉnh sửa, cập nhật nội dung giải pháp cho phù hợp thực tiễn và các quy định hiện hành. Đại diện nhóm nhấn mạnh, các ý kiến đóng góp là động lực để nhóm hoàn thiện chất lượng nghiên cứu, bảo đảm tính khả thi và giá trị ứng dụng của đề tài, góp phần phục vụ quá trình hoạch định chính sách phát triển kinh tế - xã hội và nâng cao năng lực cạnh tranh của địa phương trong giai đoạn mới.

Bà Lương Thị Lệ Hằng – Phó Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ TP.HCM – Chủ tịch Hội đồng tư vấn nghiệm thu kết luận đề tài đạt yêu cầu và được thông qua.

Minh Nhã (CESTI)