Thành công của nghiên cứu không chỉ cung cấp quy trình xác định 14 dược chất có tác dụng giảm đau, kháng viêm ngụy tạo trong chế phẩm từ dược liệu mà còn góp phần thuận lợi trong công tác kiểm tra chất lượng thuốc, an toàn thực phẩm giúp tăng cường hiệu quả kiểm tra, giám sát của cơ quan quản lý nhằm hạn chế sự vi phạm của cơ sở sản xuất, kinh doanh cũng như cảnh báo đến người dân các sản phẩm không đạt yêu cầu chất lượng để biết sử dụng hợp lý, an toàn.

Từ xa xưa, người dân Việt Nam đã biết sử dụng các loại thảo dược để phòng bệnh, chữa bệnh và tăng cường sức khỏe. Theo đó, người dân có xu hướng tự sử dụng dược liệu và thuốc từ dược liệu trong dân gian với quan niệm là sản phẩm có nguồn gốc từ thiên nhiên nên an toàn, ít độc hại đối với sức khỏe con người so với việc uống thuốc Tân dược theo y học hiện đại.

Với quan niệm thuốc đông y làm từ thảo dược, người bệnh có xu hướng dùng thuốc kéo dài mà không có sự kiểm soát của thầy thuốc, dẫn đến phụ thuộc thuốc, nghiện thuốc, tổn thương hệ nội tiết cùng các cơ quan khác một cách âm thầm, mạn tính, thậm chí có thể không bao giờ phục hồi.

Thực tế cho thấy, số lượng sản phẩm thuốc gia truyền, thuốc đông y cũng như thực phẩm bảo vệ sức khỏe về nhóm bệnh đau nhức xuất hiện rất nhiều và chiếm thị trường cực kỳ rộng lớn. Lợi dụng tâm lý người tiêu dùng vừa muốn điều trị bằng đông y vừa muốn nhanh khỏi bệnh, nhiều nhà sản xuất đã trộn các dược chất tổng hợp có tác dụng giảm đau vào trong sản phẩm chế biến từ dược liệu nhằm tạo hiệu quả điều trị tức thời khiến người bệnh tin dùng từ đó tăng lợi nhuận. Điều này là vi phạm quy định của pháp luật và vô cùng nguy hiểm đối với người dùng vì theo y học hiện đại thì thuốc giảm đau, kháng viêm chủ yếu thuộc nhóm Non-steroidal anti-inflamatory drug (NSAID) và Corticosteroid (hay còn gọi corticoid) khi sử dụng cần được kê đơn và có sự giám sát chặt chẽ của người có chuyên môn y tế khi ngưng sử dụng. Hậu quả của việc sử dụng bừa bãi sẽ là các tác dụng phụ không mong muốn như suy tuyến thượng thận, loét dạ dày, loãng xương, rối loạn điện giải...

Sản phẩm từ dược liệu có tác dụng hỗ trợ điều trị cơ xương khớp (Ảnh minh họa)

Ngày 6/5/2024, Bệnh viện 71 Trung ương tiếp nhận người bệnh Nguyễn Văn L. (59 tuổi) trong tình trạng đau lưng, đau nhức khớp gối hai bên, sưng nóng đỏ đau, cơ thể giữ nước, mặt phù da đỏ kèm nhiều mảng xuất huyết rải rác dưới da toàn thân. Người bệnh chia sẻ do bị đau khớp gối nhiều năm nay, đi lại đau tăng lên, về đêm 2 khớp gối đau nhức không ngủ được, nên đã nghe theo thông tin hàng xóm mách có thuốc đông y gia truyền mua về uống vào là khỏi đau, vì vậy đã tin và mua sử dụng. Liên tục như vậy suốt hơn 2 năm nay, cứ khi nào đau khớp bệnh nhân lại uống thuốc này, cho đến những ngày gần đây, tình trạng đau khớp càng nặng nề hơn, không đi lại được, trên mặt và hai cánh tay bị sạm nám, da mỏng rất dễ bị chảy máu, bệnh nhân sợ quá nên đến bệnh viện khám.

Trường hợp tương tự, ông T. (80 tuổi) bị đau khớp, mất ngủ kéo dài, được người cháu mua thuốc "gia truyền" cho uống. Nhãn loại thuốc mà ông T. uống ghi "Thuốc gia truyền chủ trị nhức mỏi, đau lưng, tê bại, thấp khớp, thần kinh tọa, đau thận, ăn được, ngủ được", thành phần gồm: quế khâu, cam thảo, nhân trần, táo tàu, nghinh hương... Uống được vài ngày, ông T. run chân tay, nôn mửa, choáng váng, mệt mỏi, toát mồ hôi, tiểu ít, huyết áp tụt, phải cấp cứu tại Bệnh viện Trung ương Quân đội 108. Khi nhập viện, ông T. nguy kịch, mạch rất chậm (20 lần/phút), huyết áp có lúc không đo được, nguy cơ ngừng tim, suy gan, suy thận tăng. Xét nghiệm gói thuốc ông T. dùng cho thấy có chứa paracetamol (một loại thuốc giảm đau hạ sốt hay dùng) với hàm lượng cao, là nguyên nhân dẫn đến tình trạng suy gan thận của bệnh nhân.

Nhiệm vụ từ thực tiễn

Trong 5 năm gần đây, từ năm 2018 đến năm 2023, liên tục phát hiện một số lượng lượng lớn các chế phẩm có nguồn gốc từ dược liệu có trộn trái phép các dược chất giảm đau kháng viêm, và tỷ lệ vi phạm này có khuynh hướng gia tăng. Trước vấn nạn nêu trên, với vai trò là đơn vị giám sát chất lượng thuốc, mỹ phẩm, thực phẩm trên địa bàn TP.HCM, Trung tâm Kiểm nghiệm Thuốc, Mỹ phẩm, Thực phẩm TP.HCM đã quyết định xây dựng một quy trình có thể xác định nhanh, riêng lẻ hay phát hiện đồng thời các hoạt chất tổng hợp trong hai nhóm này trong các chế phẩm từ dược liệu bằng các thiết bị hiện có tại đơn vị nhằm tạo điều kiện cho người dân có một địa chỉ tin cậy để tới phân tích các mẫu thuốc gia truyền, thuốc đông y, thuốc cổ truyền, thực phẩm bảo vệ sức khỏe từ dược liệu... khi có sự nghi ngờ hay cần kiểm chứng. Trung tâm cũng tiến hành khảo sát, đánh giá tình hình ngụy tạo dược chất tổng hợp giảm đau kháng viêm đối với chế phẩm từ dược liệu có tác dụng hỗ trợ điều trị cơ xương khớp tại TP.HCM để phát hiện những sản phẩm nguy cơ và có báo cáo đến Sở Y tế cũng như Sở An toàn thực phẩm thành phố về những sản phẩm, cơ sở vi phạm để có xử lý thích hợp nhằm đảm bảo chất lượng thuốc, thực phẩm trên địa bàn thành phố đến tay người sử dụng an toàn, hiệu quả.

Trên tinh thần đó, nhằm phát hiện các dược chất tổng hợp giảm đau kháng viêm chủ yếu thuộc nhóm NSAID và corticoid ngụy tạo trong các chế phẩm từ dược liệu hỗ trợ điều trị cơ xương khớp tại TP.HCM và tiến đến giám sát, kiểm tra, đánh giá chất lượng các chế phẩm này đang lưu hành trên địa bàn Thành phố, được sự hỗ trợ từ Sở KH&CN TP.HCM, đội ngũ các nhà khoa học đang công tác tại Trung tâm Kiểm nghiệm Thuốc, Mỹ phẩm, Thực phẩm TP.HCM đã triển khai thực hiện nhiệm vụ khoa học và công nghệ “Xây dựng quy trình sàng lọc các dược chất giảm đau, kháng viêm bằng HPLC- PDA và khảo sát tình hình pha trộn các dược chất trong các chế phẩm từ dược liệu hỗ trợ điều trị cơ xương khớp tại TP.HCM”.

TS. Phan Văn Hồ Nam - chủ nhiệm nhiệm vụ cho biết, nhóm thực hiện đã xây dựng quy trình định lượng 14 dược chất có tác dụng giảm đau kháng viêm, có nguy cơ ngụy tạo cao trong các sản phẩm từ dược liệu có tác dụng hỗ trợ điều trị cơ xương khớp bằng HPLC-UV/Vis và quy trình xác định 14 dược chất này trong mẫu dương tính trước đó bằng LC-MS/MS. Các dược chất bao gồm: betamethason, dexamethason base, methylprednisolon, triamcinolon, prednison, aceclofenac, dexamethason acetat, diclofenac, ibuprofen, ketoprofen, meloxicam, acid mefenamic, piroxicam và paracetamol, đều là những chất có tác dụng giảm đau, kháng viêm phổ biến, dễ thu mua và giá thành thấp. Quy trình phân tích có các ưu điểm nhanh, thuận tiện, có độ chính xác cao, chi phí hợp lý, phù hợp đa mục tiêu để đánh giá được mối nguy ngụy tạo dược chất tổng hợp giảm đau kháng viêm trong các chế phẩm từ dược liệu có tác dụng hỗ trợ điều trị cơ xương khớp. Các quy trình phân tích này chưa từng được công bố tại Việt Nam trước đây, và có thể trở thành tài liệu tham khảo cho các phương pháp phân tích ngụy tạo tân dược trong sản phẩm từ dược liệu sau này tại các trung tâm kiểm nghiệm.

TS. Phan Văn Hồ Nam báo cáo kết quả thực hiện nhiệm vụ

Bằng các quy trình kể trên, Trung tâm Kiểm nghiệm Thuốc, Mỹ phẩm, Thực phẩm TP.HCM phát hiện thực trạng có đến 106/385 mẫu thu thập được (27,53%) có ngụy tạo tân dược cho thấy tình trạng trộn trái phép tân dược trong các chế phẩm diễn biến rất phức tạp, và hàm lượng ngụy tạo không thể kiểm soát (có thể cao gấp 600 lần liều dùng khuyến cáo, hoặc phối hợp từ 2-4 dược chất có tác dụng hiệp đồng bất kể liều dùng), có nguy cơ rất lớn đối với sức khỏe của người dân. Đặc biệt, phát hiện được tình trạng cùng 1 loại sản phẩm (cùng tên, cùng nhà sản xuất) nhưng thu mua ở những nơi khác nhau lại có tình trạng lúc thì có ngụy tạo, lúc thì không có ngụy tạo, đây có thể là tình huống “hàng giả của giả” (tức là hàng giả không được ngụy tạo như sản phẩm chính thức) hoặc do khả năng sản xuất kém nên chất lượng các lô không ổn định, dẫn đến tình trạng ngụy tạo không đồng đều. Mặt khác, hai dược chất là betamethason và dexamethason có liều dùng cực kỳ thấp, tác dụng phụ cực kỳ nguy hiểm khi sử dụng lâu dài nhưng lại được trộn trái phép một cách vô tội vạ. Hậu quả của việc bệnh nhân sử dụng những chế phẩm này có thể rất nghiêm trọng. Do vậy, trong quản lý thị trường, việc xác định sự hiện diện các dược chất ngụy tạo là chưa đủ, cần phải xác định hàm lượng của chúng để có cảnh báo phù hợp. Ngoài ra, dựa trên mức độ ngụy tạo, nên có những hình phạt bổ sung để tăng cường tính răn đe đối với các hành vi vi phạm pháp luật có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng như vậy, nhất là đối với các trường hợp hàm lượng dược chất ngụy tạo gần với ngưỡng gây độc cấp tính và gây độc trường diễn. Quản lý hành chính cũng là một trong những biện pháp quản lý hiệu quả. Nghiên cứu cho thấy sản phẩm có nguồn gốc xuất xứ không rõ ràng gần như chắc chắn sẽ có tình trạng ngụy tạo.

Biểu đồ phân tán (Scatter Diagram)

TS. Phan Văn Hồ Nam cho biết thêm, trong quá trình thực hiện nhiệm vụ, các sản phẩm ngụy tạo còn có một đặc điểm khó kiểm soát đó là thời gian tồn tại trên thị trường khá ngắn, nhiều sản phẩm chỉ xuất hiện 1 lô sản xuất và sau đó không còn sản xuất nữa.

"Có thể do các nhà sản xuất này e ngại bị phát hiện nên thay đổi chiến lược, địa bàn, mẫu mã sau mỗi lô sản xuất nhằm qua mặt người tiêu dùng và các cơ quan chức năng", TS. Phan Văn Hồ Nam thông tin, "Do vậy đề xuất cần tăng cường kiểm tra những sản phẩm mới, có quảng cáo phóng đại, gây chú ý, và nhất là khi có thông tin về những chế phẩm từ dược liệu có hiệu quả quá nhanh chóng, kiểu như uống 1 viên là đi lại được".

Kết quả thực hiện nhiệm vụ không chỉ cung cấp quy trình xác định NSAID (thuốc kháng viêm không steroid) và corticoid ngụy tạo trong chế phẩm từ dược liệu mà còn góp phần thuận lợi trong công tác kiểm tra chất lượng thuốc, an toàn thực phẩm giúp tăng cường hiệu quả kiểm tra, giám sát của cơ quan quản lý nhằm hạn chế sự vi phạm của cơ sở sản xuất, kinh doanh cũng như cảnh báo đến người dân các sản phẩm không đạt yêu cầu chất lượng để biết sử dụng hợp lý, an toàn.

Qua đó, nhóm thực hiện nhiệm vụ kiến nghị cơ quan quản lý nhà nước cần kiểm soát chặt chẽ hơn việc buôn bán các dược chất dạng nguyên liệu hoặc thành phẩm, ví dụ như việc các thành phẩm thuộc nhóm thuốc không cần kê đơn như paracetamol, ibuprofen quá rẻ so với các chế phẩm từ dược liệu, dẫn đến nguy cơ cao ngụy tạo vì lợi nhuận lớn, khó phát hiện. Bên cạnh đó, cần tiếp tục xây dựng và thẩm định thêm các quy trình định lượng những dược chất khác có tác dụng kháng viêm giảm đau, cũng như gia tăng lấy mẫu kiểm soát tình trạng ngụy tạo tân dược nhằm bảo vệ sức khỏe người dân.